Iedereen kent het wel: dat blije gevoel wanneer je een nieuw paar schoenen koopt of een technologische gadget in huis haalt. Het lijkt soms alsof we geluk kunnen “kopen” door onszelf te trakteren op materiële dingen. Maar waarom voelt het vaak niet lang daarna alsof we alweer naar het volgende item verlangen? De wetenschap noemt dit verschijnsel de hedonische adaptatie (of hedonic treadmill), en het wordt mede aangedreven door de neurotransmitter dopamine in onze hersenen.
In deze blog gaan we kijken hoe dopamine ons gedrag beïnvloedt, waarom de hedonic treadmill voor een onstilbare jacht kan zorgen, én hoe we bewust kunnen kiezen om in onze toekomstige ik te investeren in plaats van ons geld over te maken aan anderen. De kernboodschap? Betaal jezelf eerst. Of in het Engels: Pay Yourself First. Deze mindset betekent dat je, ongeacht wat er gebeurt, bij elk inkomen eerst geld overmaakt aan jouw toekomstige ik. Als je dit consequent doet, maak je optimaal gebruik van zowel je dopaminerush (van het “kopen” van je eigen financiële vrijheid) als van de kracht van lange termijn groei (via beleggingen, spaardoelen, of andere vermogensopbouw).
1. De dopamine-drift en het verlangen naar nieuwe prikkels
1.1 Wat is dopamine?
Dopamine is een neurotransmitter die een essentiële rol speelt in het belonings- en motivatiesysteem van de hersenen. Telkens wanneer we iets doen dat als “belonend” wordt ervaren—of het nu gaat om lekker eten, sporten, seks, een compliment krijgen of iets kopen—komt er (extra) dopamine vrij in bepaalde hersengebieden. De kerngebieden voor dit proces zijn onder andere de nucleus accumbens en het ventrale tegmentale gebied (VTA).
Wat interessant is: dopamine komt niet alleen vrij op het moment dat we de beloning ontvangen, maar vaak al bij de anticipatie van de beloning. Denk maar eens aan de voorpret van online winkelen: je surft op internet, bekijkt verschillende producten, vergelijkt prijzen, stelt je voor hoe fijn het zou zijn om dat product te hebben. Deze fase kan voor een flinke dopaminerush zorgen, soms zelfs groter dan het moment van de aankoop zelf.
1.2 Waarom kopen we ons “gelukkig”?
Veel mensen ervaren een kortstondig geluksgevoel nadat ze een aankoop hebben gedaan. Dit fenomeen wordt in de volksmond ook wel “retail therapy” genoemd. Even voelt het alsof je iets onder controle hebt en jezelf iets ‘leuks’ gunt. In psychologische zin geeft het je het idee van autonomie (“ik beslis zelf wat ik koop”) en een prettige prikkel van nieuwigheid. We houden van afwisseling, verrassing en het idee dat we iets “beter” of “mooier” aan ons leven toevoegen.
Toch is dit plezier meestal van korte duur. De belangrijkste oorzaak is dat het brein zich snel aanpast aan de nieuwe situatie. Binnen enkele dagen (of zelfs uren) is het nieuwe item alweer normaal geworden. Het dopamineniveau gaat terug naar de uitgangswaarde, en het verlangen naar de volgende beloning steekt alweer de kop op.
2. De hedonic treadmill: waarom we altijd “méér” willen
2.1 Wat is hedonische adaptatie?
Hedonische adaptatie (ook wel de hedonic treadmill genoemd) is het fenomeen dat we na een positieve of negatieve verandering in ons leven snel terugkeren naar ons ‘basisniveau’ van geluk. Krijg je opslag of win je een mooi geldbedrag, dan ben je euforisch—maar na een poosje voelt je nieuwe inkomensniveau weer “normaal” aan. Je vergelijkt je nieuwe situatie met een nog betere optie (bijvoorbeeld: “Nu ik een auto heb, wil ik eigenlijk een nog mooiere auto.”).
Hetzelfde mechanisme speelt bij materiële aankopen. De eerste dagen of weken geniet je volop van de nieuwigheid. Daarna raak je eraan gewend, waardoor je brein op zoek gaat naar de volgende stimulans die weer die dopaminerush geeft. Zo kom je in een patroon terecht van steeds opnieuw willen kopen.
2.2 De keerzijde: stress en schuldgevoel
De korte dopaminerush die gepaard gaat met een nieuwe aankoop kan al snel plaatsmaken voor stress of schuldgevoel. Misschien ben je meer geld kwijt dan je wilde uitgeven, of kom je in de knoop met andere financiële verplichtingen. Studies wijzen uit dat “buyers remorse”—spijt van een aankoop—vrij vaak voorkomt. Ook financiële stress kan toenemen: je creditcardrekening loopt vol, je spaarrekening blijft leeg, en je vraagt je af waar je geld is gebleven.
Deze negatieve emoties kunnen er weer voor zorgen dat je, paradoxaal genoeg, nog meer de neiging krijgt om iets “leuks” te kopen als troost (een nieuwe dopamineshot). Zo ontstaat er een vicieuze cirkel van consumeren, tijdelijke euforie, spijt en weer consumeren.
3. Pay Yourself First: een bewuste keuze voor de toekomst
3.1 Wat betekent “Betaal jezelf eerst”?
Het Pay Yourself First (of in het Nederlands: Betaal jezelf eerst) komt veel voor in boeken als “The Automatic Millionaire” (David Bach), “The Richest Man in Babylon” (George Clason) en “Rich Dad Poor Dad” (Robert Kiyosaki). Het idee is eenvoudig: telkens wanneer je geld binnenkrijgt (bijvoorbeeld salaris, winst uit een onderneming, een gift), zorg je dat je éérst een deel opzijzet voor jezelf. Dit kan naar een spaarrekening gaan, naar beleggingen, of naar het afbetalen van schulden. Pas daarna betaal je je overige rekeningen, boodschappen, en andere kosten.
Dit staat in schril contrast met wat de meeste mensen doen: ze betalen eerst hun huur/hypotheek, energierekening, boodschappen, verzekeringen, abonnementen… en wat er dan overblijft (vaak niet veel), gaat eventueel naar de spaarrekening. Door jezelf éérst te betalen, garandeer je dat je iedere maand vermogen opbouwt. Dit kan op de korte termijn wat “pijnlijk” voelen—je moet immers met de rest rondkomen—maar op de lange termijn bouw je gestaag een financieel vangnet en uiteindelijk vermogensgroei op.
3.2 Dopamine van “investeren in jezelf”
Interessant is dat het gevoel van voldoening door Pay Yourself First uiteindelijk niet hoeft onder te doen voor de dopaminerush van het kopen van spullen. Als je bewust kiest om jouw behoefte aan een beloning (dopamine) te richten op je toekomstige ik, krijg je een vergelijkbaar psychologisch effect: je voert een “transactie” uit, maar de beloning is méér toekomstdroom dan direct genot. Denk aan de voldoening die je kunt halen uit het volgen van je beleggingsaccount, het zien groeien van je spaargeld, of het realiseren dat je steeds dichter bij financiële onafhankelijkheid komt.
In zekere zin “koop” je ook iets—namelijk je vrijheid, rust en financiële toekomst. Dit geeft niet de onmiddellijke sensatie van iets tastbaars in je handen, maar wel een sterke bevrediging als je regelmatig kijkt naar de groeiende balans op je effectenrekening of spaarrekening.
4. Een vergelijking: Consumptie versus Investering
Laten we de twee scenario’s naast elkaar leggen:
4.1 Consumptie: Geld uitgeven aan spullen
- Korte-termijn uitkomst:
- Een directe dopaminerush wanneer je iets nieuws koopt.
- Een kortstondig gevoel van controle en beloning.
- Lange-termijn uitkomst:
- Het item verliest snel zijn nieuwigheid en bijbehorende blijheid.
- Mogelijk financiële stress als gevolg van te veel uitgaven.
- De noodzaak om opnieuw te kopen voor eenzelfde gevoel van geluk.
4.2 Investering: Geld opzijzetten voor de toekomst
- Korte-termijn uitkomst:
- Iets minder directe voldoening omdat je geen tastbaar product in handen hebt.
- Een gevoel van gemis (“ik kan nu minder uitgeven”) of een kleine weerstand omdat je minder “leuke dingen” kunt kopen.
- Tegelijkertijd de trots en motivatie van het zien groeien van je vermogen.
- Lange-termijn uitkomst:
- Financiële stabiliteit, groei van spaargeld/beleggingen.
- Vermindering van stress door een stevigere financiële buffer.
- Uiteindelijk grotere vrijheid en mogelijkheden (zoals eerder met pensioen gaan, een wereldreis maken zonder zorgen, of minder werken).
Het cruciale verschil zit dus in de tijdshorizon van het geluk en in de cumulatieve effecten. Terwijl consumptie vaak een nagenoeg nulresultaat oplevert (of zelfs leidt tot financiële achteruitgang), werken investeringen als een hefboom voor je toekomstige financiële positie.
5. De psychologie achter “Betaal jezelf eerst”
5.1 Het stap-voor-stap principe
Door structureel eerst een percentage van je inkomen opzij te zetten, maak je van sparen en investeren een automatisme in plaats van een keuze die elke maand opnieuw overwogen moet worden. Dit is sterk in lijn met hoe onze hersenen werken: we zijn geneigd om de ‘makkelijke weg’ te kiezen als we moe of gestrest zijn. Automatisering (een standaard overboeking direct na salaris) voorkomt dat je in een impulsieve bui je hele budget uitgeeft aan iets dat je eigenlijk niet echt nodig hebt.
5.2 Dopamine en gewoontes
Net zoals je een dopamine-beloning krijgt bij het kopen van spullen, kun je die beloning ook koppelen aan het telkens groter zien worden van je investeringsportfolio. Bijvoorbeeld, door eens per week of per maand je beleggingsrekening te checken, een grafiek bij te houden van je netto vermogen, of concrete doelen te stellen (“bij 10.000 euro belegd in indexfondsen gun ik mezelf een leuk etentje”).
Op die manier verleg je de bron van je dopamineshots naar positieve financiële gewoontes. Dit is een superkrachtige mindshift, omdat je daarmee jezelf traint om geluksgevoel te halen uit het process van vermogensopbouw in plaats van consumptie.
6. Praktische tips: Hoe maak je de switch?
- Automatiseer: Stel een automatische overboeking in naar je spaarrekening of beleggingsrekening op de dag dat je salaris binnenkomt. Zo gaat er altijd eerst geld naar jezelf.
- Gebruik percentages: Begin bijvoorbeeld met 10% van je nettosalaris. Gaat dat je makkelijk af, verhoog het naar 15% of 20%.
- Stel doelen: Formuleer concrete doelen (bijvoorbeeld: “Ik wil binnen twee jaar een buffer van 6 maanden aan vaste lasten hebben.”). Zo heb je iets tastbaars om naartoe te werken.
- Maak het visueel: Houd bij hoe je vermogen groeit (een spreadsheet, een app, of op papier). Elke groei—even klein—kan een dopamineshot geven.
- Evalueer je uitgaven: Soms realiseren we niet hoeveel geld wegvloeit naar nutteloze dingen. Door te budgetteren krijg je inzicht in wat je écht nodig hebt en wat niet.
- Gun jezelf af en toe wat: Betaal jezelf eerst betekent niet dat je nooit meer iets leuks mag kopen. Integendeel, je voorkomt juist impulsieve aankopen. Plan eens in de zoveel tijd bewust een “leuke uitgave” in, zodat je er echt van geniet en niet schuldig hoeft te voelen.
7. Conclusie: Kies bewust voor jouw toekomst
We leven in een tijd waarin het maar al te makkelijk is om voortdurend nieuwe spullen te kopen. Deze aankopen geven ons een dopaminerush, maar zijn van korte duur. Door de hedonic treadmill raken we telkens weer gewend aan wat we hebben, en willen we nog meer. Dit kan leiden tot stress, schuldgevoel en financiële zorgen.
De sleutel is om de kracht van dopamine en het verlangen naar ‘beloning’ te benutten voor je eigen toekomstige voordeel: leg structureel geld opzij voor beleggingen en spaardoelen. Dan “koop” je in feite niet alleen spullen voor het nu, maar ook vrijheid, stabiliteit en geluk voor later. Pay Yourself First (Betaal jezelf eerst) is een manier om ervoor te zorgen dat je niet enkel anderen betaalt (winkels, diensten, rekeningen) maar vooral investeert in jezelf en jouw eigen toekomst. Dat geeft op de korte termijn een nieuwe vorm van voldoening én op de lange termijn financiële onafhankelijkheid.
Kort gezegd:
- Iedereen is gevoelig voor de dopamine-rush en de hedonische adaptatie.
- Je kunt deze behoefte bevredigen met spullen en zo je geld overmaken aan bedrijven en winkels, of…
- Je kunt dezelfde behoefte bevredigen door te investeren in beleggingen en jezelf het geld ‘betalen’, met een totaal andere uitkomst op de lange termijn.
- Kies daarom voor de mindset: wat er ook gebeurt, ik betaal mijzelf eerst.
Ga er vandaag nog mee aan de slag: open een beleggingsrekening, bepaal hoeveel je elke maand wilt overmaken en zet die automatische incasso aan. Je zult merken dat je, net als bij een aankoop, alsnog dat gelukkige gevoel krijgt—maar dit keer is de beloning van duurzamere aard. Je bouwt namelijk aan je toekomst, en dat is een investering die je keer op keer een positief gevoel kan geven. Lees meer in dit artikel over het bereiken van financiële onafhankelijkheid.
Referentielijst
- Bach, D. (2004). The Automatic Millionaire: A Powerful One-Step Plan to Live and Finish Rich.
- Clason, G.S. (1926). The Richest Man in Babylon.
- Chilton, D. (1989). The Wealthy Barber.
- Dunn, E. W., Gilbert, D. T., & Norton, M. I. (2011). If money doesn’t make you happy then you probably aren’t spending it right. Journal of Consumer Psychology, 21(2), 115-125.
- Kiyosaki, R. (1997). Rich Dad Poor Dad.
- Knutson, B., Adams, C. M., Fong, G. W., & Hommer, D. (2001). Anticipation of increasing monetary reward selectively recruits nucleus accumbens. Journal of Neuroscience, 21(16), RC159.
- Van Boven, L., & Gilovich, T. (2003). To do or to have? That is the question. Journal of Personality and Social Psychology, 85(6), 1193-1202.
