Een ongezonde relatie: doe het jezelf niet aan

Jouw partner kies je, in tegenstelling tot jouw familie, helemaal zelf.

We kennen allemaal wel iemand die ongelukkig is in zijn of haar relatie (of misschien herken je het zelf), maar tóch blijft volhouden. Soms lijkt het zelfs alsof de relatie steeds toxischer wordt, zonder dat actie ondernomen wordt. Psychologen, sociologen en andere wetenschappers hebben veel onderzoek gedaan naar dit fenomeen. Het blijkt dat er talloze redenen zijn waarom mensen blijven, variërend van angst voor eenzaamheid en verlatingsangst tot diepgewortelde hechtingsproblemen en sociale druk.

In dit artikel duiken we dieper in de achterliggende factoren. We bespreken hechting, angst voor eenzaamheid, codependency, cognitieve dissonantie, traumabinding en het effect van sociale en culturele normen. Ook geven we praktische tips waarmee je vandaag nog aan de slag kunt als je jezelf in een dergelijke situatie herkent.

1. Hechtingsstijlen: onze blauwdruk voor relaties

Wat is hechting?
Hechting verwijst naar het emotionele verband dat we als kind ontwikkelen met onze verzorgers. Volgens de hechtingstheorie van John Bowlby en Mary Ainsworth kan de manier waarop we in onze vroege jeugd zijn verzorgd, bepalend zijn voor de manier waarop we later relaties aangaan. Grofweg onderscheiden we drie hoofdtypen hechting bij volwassenen:

1. Veilig: Je voelt je op je gemak in hechte relaties, bent niet overmatig bang om verlaten te worden en kunt relatieve onafhankelijkheid combineren met verbondenheid.
2. Angstig (preoccuped): Je bent bang voor verlating en zoekt soms wanhopig bevestiging. Je kunt overdreven alert zijn op signalen van afwijzing.
3. Afwijzend-vermijdend of angstig-vermijdend: Je ervaart moeite met intimiteit en vertrouwt vooral op jezelf; soms probeer je afstand te bewaren als het te dichtbij komt.

Waarom blijven mensen met een onveilige hechtingsstijl hangen?
Mensen met een angstige hechtingsstijl hebben vaak een grote vrees voor verlating. Deze angst kan zo sterk zijn dat zelfs een ongezonde relatie nog altijd veiliger voelt dan het vooruitzicht van alleen zijn. Ze hebben de neiging de relatieproblemen te bagatelliseren (“iedere relatie heeft wel wat”), uit angst het weinige houvast kwijt te raken dat ze denken te hebben.

• Wetenschappelijk bewijs: Mikulincer & Shaver (2007) toonden aan dat een onveilige hechtingsstijl kan leiden tot vertekende waarneming van het gedrag van een partner. Wat in feite ongezond gedrag is, kan door iemand met een angstige hechtingsstijl worden geïnterpreteerd als iets dat “er nu eenmaal bij hoort”.

Praktisch advies:

• Onderzoek je hechtingsstijl: Lees over hechting of bespreek dit met een therapeut. Inzicht in je eigen hechtingspatronen is vaak de eerste stap om destructieve patronen te doorbreken.
• Werk aan jouw zelfbeeld: jouw hechtingsstijl is als kind gevormd, maar dat betekent niet dat je niet kunt bouwen aan vertrouwen. Lees hier meer over eigenwaarde.
• Leer omgaan met verlatingsangst: Oefen met zelfcompassie en assertiviteit. Schrijf gevoelens van angst van je af of bespreek ze met een professional, zodat je niet vanuit angst maar vanuit kracht beslissingen neemt.

2. Angst voor eenzaamheid: “Beter iets dan niets?”

Wat is ‘fear of being single’?
Onderzoek naar “fear of being single” (oftewel angst om alleen te zijn) laat zien dat mensen vaak liever in een ongelukkige relatie blijven dan volledig alleen te zijn. Dit kan voortkomen uit sociale druk, een lager zelfbeeld (“niemand zal me ooit willen”) of simpelweg een diepgewortelde angst voor de onbekende toekomst.

• Wetenschappelijk bewijs: Spielmann et al. (2013) ontdekten dat mensen met een sterke angst voor single-zijn sneller geneigd zijn een suboptimale partner te kiezen én daar vervolgens in te blijven hangen.

Waarom is dat zo sterk?

• Eenzaamheid wordt gezien als ‘mislukking’: In veel samenlevingen heerst het idee dat je “geslaagd” bent als je getrouwd bent of een langdurige relatie hebt. De druk kan groot zijn, ook vanuit familie of vrienden.
• Sociale media: Foto’s van gelukkige koppels op Instagram kunnen de indruk wekken dat “iedereen gelukkig samen is”, behalve jij. Dat idee kan eenzaamheid nog meer doen vrezen.

Praktisch advies:

• Herken en benoem je angst: Schrijf op waar je precies bang voor bent als je single zou zijn. Is het de angst voor verveling, financiële onzekerheid, stigmatisering door anderen? Dit concreet maken is vaak een eerste stap om er rationeler naar te kijken.
• Bouw je eigen leven: Richt je op hobby’s, vriendschappen, zelfontwikkeling. Hoe steviger je eigen sociale en emotionele basis is, hoe minder je geneigd bent om krampachtig een ongezonde relatie in stand te houden.

3. Codependency en een laag zelfbeeld

Wat is codependency?
Codependency, vaak vertaald als “medeafhankelijkheid” of “overmatige zorgzaamheid”, is een dynamiek waarin de ene partner zichzelf wegcijfert en zich verantwoordelijk voelt voor het welzijn van de ander. Mensen met codependency hebben vaak moeite met het stellen van grenzen en ervaren zichzelf als van weinig waarde, tenzij ze continu nodig zijn of helpen.

Waarom blijft men in ongezonde relaties?

• Gebrek aan eigenwaarde: Wanneer je zelfbeeld laag is, is de logische (maar ongezonde) gedachte: “Ik verdien niet beter, dus moet ik blij zijn dat ik überhaupt iemand heb.”
• Verantwoordelijkheidsgevoel: Een codependente persoon voelt zich zó verantwoordelijk voor de ander dat hij/zij blijft hangen in de hoop de ander te kunnen ‘fixen’ of helpen, zelfs als die ander destructief gedrag vertoont.
• Wetenschappelijk bewijs: Hooper et al. (2012) onderzochten de link tussen jeugdtrauma, emotionele verwaarlozing en codependency. Zij concludeerden dat mensen met een dergelijke achtergrond een grotere kans hebben om in hun volwassen relaties codependente patronen te ontwikkelen.

Praktisch advies:

• Versterk je zelfbeeld: Doe aan zelfreflectie, volg bijvoorbeeld een assertiviteitstraining of therapie om te leren dat jouw behoeften en grenzen er écht toe doen.
• Leer ‘gezonde afstand’: Je kunt iemand liefhebben zonder verantwoordelijk te zijn voor al diens problemen. Grenzen aangeven is niet egoïstisch; het is een teken van respect naar jezelf én de ander.

4. Cognitieve dissonantie en de ‘sunk cost fallacy’

Cognitieve dissonantie treedt op wanneer ons gedrag niet in lijn is met onze waarden en overtuigingen. Dat zorgt voor een innerlijke spanning. In het kader van een ongezonde relatie kan dit er zo uitzien: je vindt dat je een liefdevolle, respectvolle relatie verdient, maar je ervaart juist het tegenovergestelde. Toch blijf je, wat spanning oproept. Om die spanning te reduceren, verzin je (vaak onbewust) verzachtende verklaringen zoals:

• “Het ligt niet alleen aan mijn partner, ik maak ook fouten.”
• “Iedere relatie heeft wel eens moeilijke periodes.”
• “Als ik nog even volhoud, wordt het straks vast beter.”
• Wetenschappelijk bewijs: Festinger (1957) was een van de eerste psychologen die dit concept benoemde. Dissonantie kan er dus voor zorgen dat we onze eigen situatie rooskleuriger beoordelen dan die in werkelijkheid is, puur om onze eigen keuzes te rechtvaardigen.

Sunk cost fallacy
Bij de ‘sunk cost fallacy’ kijken we vooral naar wat we al geïnvesteerd hebben: tijd, emotie, geld, gezamenlijke bezittingen, enzovoort. “Ik heb er zo veel energie in gestoken; het zou zonde zijn om nu op te geven.” Dit irrationele denken kan ons ervan weerhouden om een ongelukkige relatie te beëindigen.

• Wetenschappelijk bewijs: Tzeng (1993) beschreef dat koppels die al lang samen waren, zichzelf vaak overtuigden te blijven uit angst de ‘investering’ te verliezen.

Praktisch advies:

• Vergelijk kosten en baten in het hier en nu: Maak een eerlijke lijst van wat de relatie je nú kost versus oplevert. Focus niet alleen op het verleden, maar kijk realistisch naar hoe het nu is.
• Wees eerlijk over je motieven: Probeer je vooral jezelf te overtuigen dat je moet blijven? Of is er écht nog genoeg liefde, respect en groei in de relatie aanwezig?

5. Traumabinding bij emotioneel of fysiek misbruik

Wat is traumabinding?
Traumabinding, ook wel “trauma bonding” genoemd, ontstaat in relaties waar emotioneel of fysiek misbruik plaatsvindt. De partner wisselt dan periodes van liefde, aandacht en spijtbetuigingen af met periodes van geweld, vernedering of emotionele manipulatie. Deze onvoorspelbare afwisseling creëert een soort chemische cocktail van stresshormonen (cortisol) en bindingshormonen (oxytocine), waardoor het slachtoffer paradoxaal genoeg sterk verbonden blijft aan de misbruiker.

• Wetenschappelijk bewijs:
  • Carnes (1997) beschreef dit proces in de context van seksueel misbruik, maar het geldt ook in bredere zin voor emotionele en fysieke mishandeling.
  • Walker (1979) sprak in The Battered Woman over de “cycle of abuse”: een herhalende cyclus van spanningsopbouw, mishandeling en daarna een ‘honeymoon-fase’ waarin de dader weer liefdevol is.

Waarom blijven mensen in zo’n gewelddadige dynamiek?

• Hoop op verandering: De ‘honeymoon-fase’ zorgt voor hoop dat de ander toch kan veranderen.
• Afhankelijke positie: Financiële en emotionele afhankelijkheid spelen vaak mee.
• Laag zelfbeeld: Slachtoffers wordt vaak systematisch (onterecht) de schuld gegeven, waardoor ze daadwerkelijk gaan geloven niet beter te verdienen.

Praktisch advies:

• Zoek professionele hulp: Traumabinding doorbreken is lastig in je eentje. Schakel een therapeut, vertrouwenspersoon of instantie als Veilig Thuis in (in Nederland) voor ondersteuning.
• Doorbreek de geheimhouding: Misbruik gedijt bij zwijgen. Vertel je verhaal aan iemand die je vertrouwt en schaam je niet: het is niet jouw schuld.

6. Sociale en culturele factoren en ongezonde relaties

Waarom kunnen familie en cultuur een rol spelen?

• In sommige culturen ligt de nadruk op het collectief: familie, gemeenschap en reputatie zijn belangrijker dan individueel geluk. Scheiden of weggaan kan als falen worden gezien, waardoor de sociale druk om te blijven erg groot is.
• Ook financiële afhankelijkheid is een issue. Als je qua inkomen van je partner afhankelijk bent, kun je uit angst voor armoede of een instabiele toekomst blijven, zelfs in een zeer ongelukkige of onveilige relatie.
• Wetenschappelijk bewijs: Verma & Saraswathi (2002) onderzochten huwelijken in collectivistische culturen. Zij concludeerden dat de zorg om familie-eer en sociale status mensen vaak weerhoudt om te scheiden, zelfs bij grote onvrede of misbruik.

Praktisch advies:

• Schaal jouw eigen geluk niet weg: Probeer een balans te vinden tussen familieverantwoordelijkheden en je eigen welzijn. Praat met familieleden of vrienden die je steunen.
• Verken je opties: Mocht financiële afhankelijkheid een obstakel zijn, dan kun je kijken naar (her)scholing, (bij)baan, of hulp vanuit instanties om zelfstandiger te worden.

7. Conclusie: neem actie, doe jezelf een ongezonde relatie niet aan

Uit al deze wetenschappelijke inzichten wordt duidelijk dat het blijven hangen in een ongezonde relatie zelden een kwestie is van “zwakte” of “domheid”. Er zijn vaak diepgewortelde psychologische, emotionele, sociale en culturele factoren in het spel. Het is dus niet genoeg om simpelweg te zeggen: “Stap er toch uit!”

Zo kun je verandering in gang zetten:

1. Onderken het probleem: Word je bewust van je eigen patronen. Merk je dat je uit angst voor eenzaamheid of verlatingsangst blijft, of dat je met traumabinding te maken hebt?
2. Zoek steun: Professionele hulp (psycholoog, therapeut), vriend(inn)en, familieleden of lotgenoten kunnen je helpen om patronen te doorbreken.
3. Zet kleine stappen: Durf te experimenteren met kleine vormen van onafhankelijkheid, zoals een middagje alleen op pad, of assertiever je grenzen aangeven.
4. Herdefinieer je eigenwaarde: Jij bent meer dan deze ene relatie. Je verdient wederzijds respect, veiligheid en groei.
5. Maak een actieplan: Als de relatie niet meer te redden is, of het is ronduit schadelijk, maak dan een stappenplan voor vertrek. Dat kan inhouden: financieel advies inwinnen, een vertrouwenspersoon zoeken, veilige woonruimte regelen, etc.

Bedenk altijd: niemand heeft het recht je te mishandelen, te manipuleren of je ongelukkig te maken. Jouw leven en welzijn tellen. Soms is de eerste stap simpelweg het besef dat je góed bent zoals je bent – en dat er hulp beschikbaar is.

Referentielijst

1. Bowlby, J. (1969). Attachment and Loss Vol. I: Attachment. New York: Basic Books.
2. Ainsworth, M., Blehar, M., Waters, E., & Wall, S. (1978). Patterns of Attachment. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.
3. Carnes, P. (1997). Sexual Anorexia: Overcoming Sexual Self-Hatred. Center City, MN: Hazelden.
4. Festinger, L. (1957). A Theory of Cognitive Dissonance. Stanford: Stanford University Press.
5. Hooper, L. M., Stockton, P., Krupnick, J. L., & Green, E. (2012). The relationship between childhood trauma and adult codependency. Journal of Mental Health Counseling, 34(1), 14–34.
6. Mikulincer, M., & Shaver, P. R. (2007). Attachment in Adulthood: Structure, Dynamics, and Change. New York: Guilford Press.
7. Spielmann, S. S., MacDonald, G., & Wilson, A. E. (2013). On the rebound: Fears of social and economic failure predict relationship persistence. Personality and Social Psychology Bulletin, 39(8), 1088–1099.
8. Tzeng, O. (1993). Theories of marriage and family. International Journal of Sociology of the Family, 23(1), 1–50.
9. Verma, S., & Saraswathi, T. S. (2002). Adolescence in India: Street urchins or Silicon Valley millionaires? In B. B. Brown, R. W. Larson, & T. S. Saraswathi (Eds.), The world’s youth: Adolescence in eight regions of the globe (pp. 105–140). Cambridge: Cambridge University Press.
10. Walker, L. E. (1979). The Battered Woman. New York: Harper & Row.

Slotwoord

Onthoud dat verandering mogelijk is, ook al voelt het soms alsof je vastzit. Elke ongezonde relatie kent zijn eigen complexiteit, maar er is één overeenkomst: het kán beter. Het doorbreken van hardnekkige patronen begint met kennis, bewustwording en durf. Hopelijk heb je in deze blog nieuwe inzichten gekregen en handvatten om stappen te zetten richting een gezonder en gelukkiger leven – want dat verdien je.

Disclaimer: Deze blog is informatief van aard en vervangt geen professionele psychologische of medische hulp. Raadpleeg alsjeblieft een gekwalificeerde hulpverlener als het niet goed (genoeg) met jou of jullie gaat.